به گزارش مشرق، نهادسازی در انقلاب اسلامی یکی از مهمترین و شاه کلید جریان انقلاب اسلامی است که اولین و اصلی‌ترین نهاد انقلاب اسلامی مبتنی بر مباحث اعتقادی تشیع شکل گرفت و با اهتمام علمای شیعی و به‌ویژه حضرت امام به صحنه سیاسی و حکومتی تسری یافت.
جریان انقلاب اسلامی بر اساس «ولایت‌فقیه» پایه‌ریزی شد و تمامی نهادهای دیگر مبتنی بر این نهاد شکل گرفت، مجلس خبرگان رهبری یکی از همین نهادهای انقلابی است، مجلسی متشکل از فقهای «واجد شرایط» که بر اساس اصل 107 قانون اساسی جمهوری اسلامی مسئولیت تعیین ولی‌فقیه را برعهده دارد و مدت هر دوره این مجلس که اعضای آن به وسیله انتخابات و توسط رأی مستقیم مردم انتخاب می‌شود، هشت سال است.
جایگاه مجلس خبرگان طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مشخص و بسیار مهم است؛ اساسی‌ترین وظایف خبرگان، انتخاب و عزل رهبری، نظارت بر اقدامات وی و عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی است، اما در کنار این وظایف خطیر، طبق اصل یکصدوهشتم قانون اساسی، اختیار وضع قوانین مربوط به خبرگان هم به خود این مجلس واگذار شد.
* شرایط برگزاری اولین دوره مجلس خبرگان
مجلس خبرگان رهبری نمونه تکامل یافته‌ای از مجلس خبرگان قانون اساسی بود که چهار سال پس از پیروزی انقلاب زمینه‌های شکل‌گیری آن فراهم شد و برگزاری انتخابات خبرگان رهبری در دستور کار نهادهای انقلابی قرار گرفت.
هرچند در همان زمان و در تابستان 1358 با زمزمه قرار گرفتن اصل ولایت‌فقیه در قانون اساسی، اعضای دولت موقت برای عدم تشکیل «مجلس خبرگان قانون اساسی» هم دست به توطئه زده بودند و با محوریت امیرانتظام نامهای در جهت انحلال «مجلس خبرگان قانون اساسی» تهیه کردند که به امضای 15 نفر از وزرای دولت بازرگان رسید اما در این توطئه ناکام ماندند و امام خمینی(ره) درباره انگیزه اعضای دولت موقت برای طرح انحلال آن مجلس گفتند: «در مجلس خبرگان به مجرد این که صحبت ولایت فقیه شد، شروع کردند به مخالفت. حتی اخیراً در همین دو سه روز پیش در یکی از مجالس‌شان این منحرفین گفتند که این مجلس خبرگان باید منحل شود.»
*حساسیت‌ها درباره چگونگی انجام وظیفه مجلس خبرگان
به هرحال پس از آن حوادث، ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت «مجلس خبرگان رهبری» در ﺟﻠﺴﻪ 10 مهرماه سال 1359 توسط فقهای شورای نگهبان در ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﻣﺎده و ﺷﺶ ﺗﺒﺼﺮه به تصویب رسید اما برگزاری نخستین دوره این انتخابات به دلیل همزمانی با دوران حیات بنیانگذار جمهوری اسلامی و وجود برخی ابهامات در خصوص چگونگی انجام وظیفه این مجلس، حساسیت‌هایی را به وجود آورد.
آن زمان این شبهه برای برخی از افراد به وجود آمده بود که آیا برگزاری انتخابات مجلس خبرگان که وظیفه اصلی آن انتخاب رهبر، نظارت و عزل وی است به نوعی تضعیف امام خمینی (ره) محسوب نمی‌شود؟
*مقدمات کار انتخابات مجلس خبرگان پس از اجازه امام
این حاشیه‌ها در آن مقطع ادامه داشت تا اینکه در دهم مرداد ماه سال 1361 علی‌اکبر ناطق نوری، وزیر وقت کشور، پس از گذشت 32 ماه از همه پرسی قانون اساسی و تصویب آن توسط مردم، از برگزاری انتخابات مجلس خبرگان رهبری خبر داد و تأکید کرد: «از نظر وزارت کشور، مقدمات کار انتخابات مجلس خبرگان انجام شده است و در این مورد پس از اعلام آمادگی شورای نگهبان و اجازه امام اقدام خواهد شد.»
دو ماه و نیم پس از انجام این گفت‌وگو وزیر کشور نامهای به رهبر انقلاب ارسال و درباره تشکیل مجلس خبرگان کسب تکلیف کرد. 28 مهرماه 1361 پاسخ رهبر انقلاب مبنی بر موافقت با برگزاری انتخابات مجلس خبرگان منتشر شد.
شاید در نگاه اول کسب تکلیف وزیر کشور درباره مساله‌ای که در قانون اساسی پیش بینی شده بود عجیب به نظر برسد، ولی شاید با دانستن این واقعیت که در آن زمان عده‌ای تشکیل مجلس خبرگان را، تضعیف جایگاه مقام رهبری می‌دانستند، این کار برای پیشبرد کار ضروری به نظر برسد.
نامه تاییدیه امام وقتی منتشر شد که 10 روز از تصویب آیین‌نامه اجرایی انتخابات مجلس خبرگان در جلسۀ فقهای شورای نگهبان می گذشت و همه چیز برای برگزاری نخستین انتخابات این مجلس فراهم بود.
*امام: مجلس خبرگان تقویت رهبری است
البته امام خمینی (ره) صریحا در پاسخ به این شبهه فرمودند: «[آن چه] امروز در ملت ما مطرح است [درباره] قضیه مجلس خبرگان برای تعیین رهبری، این مسئله است که نباید ملت ایران برای آن کم ارج قائل باشد، الان یک دسته از قرار شنیدم دور افتاده‌اند که این مجلس خبرگان نباید باشد برای این که تضعیف رهبری است. مجلس خبرگان تقویت رهبری است.»
19 آذر سال 61 سالروز نخستین انتخابات خبرگان
به این ترتیب وزیر کشور، 19 آذر 1361 را به عنوان موعد برگزاری انتخابات نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری اعلام کرد. ثبت نام داوطلبان از 16 آبان ماه آغاز شد و با دوبار تمدید مهلت ثبت نام اوایل آذرماه به پایان رسید و در پایان مهلت قانونی، 168 نفر برای شرکت در رقابت‌های انتخاباتی ثبت نام کردند که از این تعداد 12 نفر رد صلاحیت شدند؛ شرکت مردم در این انتخابات با حضور و گستردگی چشمگیری توأم شده بود و حتی در بسیاری از حوزه‌ها تعداد شرکت‌کنندگان بیش از رفراندوم جمهوری اسلامی در 12 فروردین سال 1358 بود.
بر اساس نتایج انتخابات خبرگان رهبری که یک هفته بعد به صورت کامل مشخص شد در مجموع 18 میلیون و 140 هزار و 985 نفر در این انتخابات شرکت کردند که درصد مشارکت 77٫38% بود، بر اساس آرای مردم، 76 نماینده تعیین شدند و در 6 حوزه انتخابیه جریان انتخابات به دور دوم کشیده شد و در دور دوم نیز هفت نفر انتخاب شدند.
بنابراین نخستین دوره این مجلس در سال 1361 تنها 4 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 24 مرداد ماه تشکیل شد و این دوره تا پایان جنگ و ارتحال امام (ره) به کار خود ادامه داد؛ نخستین دوره مجلس خبرگان یکی از کلیدی‌ترین دوره‌های این مجلس نخبگانی بود چراکه انتخاب اولین رهبر جمهوری اسلامی پس از امام به خبرگان دور اول محول شد.
در استان تهران به عنوان مهمترین و پرنماینده ترین استان در میان 24 استان کشور (در آن زمان)، از مجموع 3 میلیون و 189 هزار و 530 برگ کل آرای مأخوذه، 13 نفر یعنی حضرات آیات و حجج اسلام سیدعلی خامنه‌ای، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، علی اکبر مشکینی، محمد امامی کاشانی، محمد محمدی گیلانی، یوسف صانعی، محمدباقر باقری کنی، محمدباقر اسدی خوانساری، غلامرضا رضوانی، احمد آذری قمی، سیدهادی خسروشاهی و حسین راستی حائز اکثریت آرا شدند و انتخاب نفر چهاردهم حوزه انتخابیه استان تهران از میان دو کاندیدا به نامهای صادق خلخالی و سیدمجید مهاجری ایروانی به دور دوم کشیده شد.
* برگزاری اولین جلسه خبرگان با قرائت پیام امام
اولین نشست مجلس خبرگان با پیام حضرت امام (ره)، افتتاح شد؛ حضرت امام در پیام خود فرمودند: «مجلس مبارک خبرگان، که به وسیله آراء ملت عظیم الشأن ایران، ...انتخاب شده اند، مفتوح گردید. مجلسی که برای ادامه نظام جمهوری اسلامی و شرعیت بخشیدن به آن نقش اساسی دارد. مجلسی که علاقه مندان به اسلام و جمهوری اسلامی دل بدان بسته، و مخالفان و دشمنان آن چشم به آن دوخته اند...کوچکترین سهل‌انگاری و مسامحه و کوچکترین اعمال نظرهای شخصی و خدای نخواسته تبعیت از هواهای نفسانی، که ممکن است این عمل شریف الهی را به انحراف کشاند، بزرگترین فاجعه تاریخ را به وجود خواهد آورد.
و باید بدانید که تبهکاران و جنایت پیشگان بیش از هر کس چشم طمع به شما دوخته اند، و با اشخاص منحرفِ نفوذی در بیوت شما، با چهره های صد در صد اسلامی و انقلابی، ممکن است خدای نخواسته فاجعه به بار آورند و با یک عمل انحرافی نظام را به انحراف کشانند و با دست شما به اسلام و جمهوری اسلامی سیلی زنند.
اللَّه، اللَّه، در انتخاب اصحاب خود. اللَّه، اللَّه، در تعجیل تصمیم‌گیری، خصوصاً در امور مهمه. و باید بدانید و می‌دانید که انسان از اشتباه و خطا مأمون نیست. به مجرد احراز اشتباه و خطا از آن برگردید، و اقرار به خطا کنید؛ که آن کمال انسانی است، و توجیه و پافشاری در امر خطا نقص، و از شیطان است. در امور مهمه با کارشناسان مشورت کنید، و جانب احتیاط را مراعات نمایید.»
*فعالیت‌ها و اقدامات اولین دوره خبرگان
در این دوره که آیت‌الله علی‌اکبر مشکینی به عنوان رئیس، علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی نایب‌رئیس و آقایان مؤمن و طاهری خرم‌آبادی به عنوان منشی هیات رئیسه انتخاب شده بودند، اقدامات بسیار مهم و ارزنده‌ای توسط مجلس خبرگان انجام شد و تحولات سرنوشت‌سازی به وقوع پیوست.
این دوره از مجلس خبرگان سه اجلاس فوق‌العاده برگزار کرد، اجلاس اول 19 آبان 1364 بود که در آن آیت‌الله منتظری به عنوان قائم‌مقام رهبری انتخاب شد، هرچند بعدها حوادثی پیش آمد که منجر به استعفای آیت‌الله منتظری و عزل وی از قائم مقامی رهبری شد.
دومین اجلاس در خرداد 1368 برای تعیین دومین رهبر جمهوری اسلامی پس از رحلت امام بود و سومین اجلاس هم در مرداد 1368 بعد از تصویب بازنگری قانون اساسی توسط مردم برگزار شد.در اولین جلسه وصیت نامه سیاسی - الهی امام (ره ) که به عنوان امانت به مجلس خبرگان تسلیم شده بود با حضور کلیه اعضا حاضر خبرگان لاک و مهر شد.
پاسخ امام خمینی (ره) به استفساریه وزیر کشور وقت در بهمن 1366 مبنی بر عدم صلاحیت و مشروعیت گروهک غیر قانونی نهضت آزادی برای تصدی هر نوع مسئولیتی در کشور یکی دیگر از نقاط عطف فعالیت دوره اول خبرگان بود که با حمایت قاطع خبرگان رهبری مواجه شد.
اکنون پنج دوره و 36 سال از عمر مجلس خبرگان رهبری می‌گذرد و این مجلس رؤسای مختلفی را بر مسند ریاست تجربه کرده است و اکنون پنجمین دوره این مجلس با ریاست آیت‌الله جنتی مشغول به کار است.
